Historia Boguszowa jest niezwykle fascynująca. Znajdujemy w niej śmiercionośne pożary, zarazy dziesiątkujące mieszkańców i wyspecjalizowanych producentów pończoch. Przez większość swojego istnienia był własnością Hochbergów, którzy nadali mu funkcjonujący do dziś herb.
Historia Boguszowa jest nierozerwalnie związana z górnictwem. Prawdopodobnie już na początku XIV wieku istniała tu osada, która w dokumentach pojawiła się dopiero w 1392 roku, gdy po raz pierwszy wzmiankowano prowadzone tu roboty górnicze. Musiały być one opłacalne, skoro wieś pozostawała wówczas domeną królewską. Dopiero w 1497 roku drogą zastawu w posiadanie osady wszedł niejaki kanclerz von Schellenberg. Dwa lata później król Władysław Jagiellończyk nadał Boguszowowi prawa wolnego miasta górniczego. Potwierdził je w 1502 roku, zachowując jednak dla siebie regalia górnicze. Już 7 lat później stał się własnością starosty księstwa świdnicko-jaworskiego, Konrada von Hochberga z Książa i pozostał już miastem prywatnym. W dokumentach wydanych przy okazji tej transakcji wspomniano boguszowską kopalnię srebra.
Oprócz Hochbergów prawo własności do południowej części Boguszowa posiadał inny, znamienity ród z Dolnego Śląska, von Czettritzowie. To do nich należała kopalnia „Wags mit gott”. Ród ten był także posiadaczem majątku i zamku w Wałbrzychu Górnym. Mniej więcej w tym czasie rozpoczęto w Boguszowie wydobycie węgla kamiennego. W 1532 i 1533 roku obaj właściciele terenów wydali dla swoich kopalń pierwsze ordynacje górnicze, a von Hochberg utworzył w mieście urząd górniczy.
Wojenna pożoga
Wydobycie rozwijało się żywiołowo, ale nie bez komplikacji. W 1538 roku cesarz Ferdynand zmuszony był do przysłania komendanta dla rozstrzygnięcia sporów pomiędzy właścicielami, gwarkami i robotnikami. Rozwój górnictwa był tak intensywny, że od 1529 roku pracował szyb usytuowany na samym rynku miasta. Prace obejmowały jednak głównie Wzgórze Hutnicze, Wzgórze Parkowe i Kopisko. W okresie świetności kopalnie w Boguszowie dawały około 100 kg czystego srebra rocznie. Galena byłą zasobna srebro i uzyskiwano średnio 14-59 g z 50 kg rudy. Wykorzystywano je do bicia monety, głównie w mennicy wrocławskiej.
Zagrożeniem dla boguszowskiego górnictwa stał się wielki pożar miasta w 1554 roku, w którym spłonęły także pobliskie sztolnie i szyby. Dla ich odbudowy sprowadzono ok. później górników z Saksonii. Duże zasługi dla poprawy bezpieczeństwa kopalni położył wówczas niejaki Johann Knappe. Od połowy XVI wieku w mieście zdecydowanie dominowali ewangelicy, którzy przejęli też kościół parafialny. Druga połowa XVI stulecia była okresem stopniowego upadku kopalń i zmniejszającego się wydobycia, zwłaszcza srebra. Miasto rozwijało się za to jako ośrodek handlowy i rzemieślniczy. Funkcjonowały w nim cechy szewców, krawców, piekarzy i rzeźników. Dla poprawienia sytuacji cesarz Rudolf nadał Boguszowowi w 1603 roku przywilej górniczy dla dóbr książańskichi dwa jarmarki w roku. Funkcjonowały także cotygodniowe targi w poniedziałki. W 1606 roku cesarz ogłosił Boguszów już oficjalnie miastem górniczym.
Nie dane było jednak miastu rozwijać się w spokoju. Całkowity upadek przyniosła mu straszliwa wojna 30-letnia, podczas której wybuchła w 1625 roku zaraza dziesiątkująca ludność. Ponowna miała miejsce siedem lat później. Dwukrotnie przez Boguszów przetaczały się ogromne pożary, a w latach 1634 i 1645 miasto było łupione przez Szwedów. Zniszczenia były ogromne, jednak miasto szybko się podźwignęło. W 1654 roku przeprowadzono redukcję kościelnej parafii, zwracając ją katolikom (w których pozostaje do dziś), chociaż mieszkało tu tylko 5 katolickich rodzin.
W jednych rękach
W 1667 roku właścicielem Boguszowa i kolatorem parafii był Hans Heinrich von Hochberg, a w jej obręb wchodziły także Koło, Kuźnice Świdnickie i Lubomin. W 1675 roku uruchomiono nową kopalnię „Aurora” na Wzgórzu Parkowym, w której znajdowała się także żyłą barytu, ale zaczęto ją eksploatować dopiero w drugiej połowie XIX wieku.! 681 roku hrabia von Hochberg ponowił przywilej miasta górniczego dla Boguszowa, co przyspieszyło jego odbudowę. Tak samo ze swoją częścią postąpił ówczesny właściciel hrabia von Seher-Thoss. Boguszów stanowił wówczas także ważny ośrodek tkactwa, a mieszkańcy wyspecjalizowali się w produkcji pończoch. W 1701 roku odkryto tu złoża rud żelaza, którym towarzyszyło srebro. Rok później Hochberg odkupił część von Sehera-Thossa i stał się wyłącznym posiadaczem Boguszowa i jego kopalń. Zmienił wówczas herb miasta, dodając pole z szachownicą ze swojego herbu rodowego. Stopniowo odbudowywano stare sztolnie i szyby, a w początku ale na początku XVIII wieku złoża uznano za mało opłacalne i na prawie sto lat zaprzestano wydobycia. Za tydzień dalsza część opowieści boguszowskiej.
W 1723 roku w Boguszowie powstał cech tkaczy, a 1737 na miejscu gorzelni wybudowano ratusz. Już wtedy w mieście od wielu lat funkcjonował słynący z doskonałego piwa browar. Boguszów nie był jednak miejscowością bardzo bogatą. W 1726 roku obciążenia podatkowe mieszkańców szacowano tylko na 888 talarów, a wiec mniej niż chłopów w okolicznych wsiach. Niemniej Boguszów ciągle pozostawał jednym z największych miast regionu, w niektórych okresach przewyższając nawet liczbą mieszkańców sąsiedni Wałbrzych. W 1746 roku otrzymał potwierdzenie przywilejów i młotki górnicze do herbu. W drugiej połowie XVIII wieku Boguszów pozostawał miastem otwartym (podobnie jak Wałbrzych nigdy nie miał żadnych obwarowań), był tu kościół parafialny z plebanią, wzniesiony w 1742 roku kościół ewangelicki wraz ze szkołą, ratusz, 9 innych budynków publicznych i 22 domy. Były one wyłącznie drewniane, kryte gontem lub strzechą. Po przejęciu Śląska przez Prusy nastąpiła w Boguszowie intensyfikacja wydobycia węgla. W mieście działy od lat 40. XVIII wieku kopalnie „Gute Hoffnung”, „Richter” i „Frieden”. W 1767 roku z boguszowskich kopalni wydobyto około 1.100 fur węgla czyli około 1.500 ton. Dwa lata później wydano nowe prawo górnicze, a pod koniec stulecia uruchomiono jeszcze dwie kopalnie „Wilhelmine” i „Traugott”. Połączone je i eksploatowano do 1817 roku. W latach 1787-98 czynna była założona przez miasto kopalnia „Friedrich der Grosse” nazwana na cześć najsłynniejszego króla Prus. Kopalnie należące do miasta, miały też prywatnych udziałowców. Były to na ogół niewielkie zakłady, które eksploatowały płytkie pokłady. W 1789 roku w okolicy miasta powstały dwa niewielkie piece koksownicze o pojemności 1,0 ton węgla każdy, w których prażono koks z miału. Były to jedne z pierwszych urządzeń koksowniczych w zagłębiu wałbrzyskich. W latach następnych powstały kolejne w Gorcach, a przede wszystkim w Sobięcinie i Białym Kamieniu.
Boguszów już nie prywatny…
Równocześnie Boguszów pozostawał znaczącym ośrodkiem produkcji pończoch. W 1797 roku było tu 87 mistrzów pończoszniczych i 15 czeladników, na potrzeby których pracowało około dwóch tysięcy prządek z okolicznych wsi. Robieniem pończoch na drutach zajmowali się praktycznie wszyscy mieszkańcy miejscowości z górnikami włącznie. Specjalnością Boguszowa było też piwo, które wytwarzano w nowym browarze założonym w 1771 roku.
Początek XIX wieku przyniósł w Boguszowie istotne zmiany, wynikające z reformy administracyjnej, która zniosła miasta prywatne. Dzięki temu podwałbrzyska miejscowość otrzymała pełny samorząd i instytucje miejskie. W 1807 roku założono szkołę przemysłową dla dziewcząt, a dwa lata później nową kopalnię węgla. W 1825 roku w mieście działały m.in. królewska poczta, sąd grodzki, dwie szkoły ewangelickie z 3 klasami i 3 nauczycielami, dwa przytułki dla ubogich, dwie remizy strażackie, młyny wodne, cegielnie, browary i gorzelnie. W mieście było 195 domów (z tego 40 na przedmieściu, 78 stajni i szop). Katolicy stanowili mniejszość i w tutejszym kościele msze odprawiano tylko raz w miesiącu. Ponadto pracowały kopalnie węgla, ołowiu i srebra. Miasto było ośrodkiem handlu płótnem. Istniały w nim 3 domy handlowe, 5 kramów i 21 warsztatów płócienniczych i pończoszniczych. To ostatnie rzemiosło rozwijało się tak prężnie, że w mieście działała nawet specjalna szkoła z nauczycielką. W latach 40. XIX w ratuszu urządzono więzienie, a młyny wodne zastąpiono wiatrakami. Już wtedy istniał tu wodociąg pobierający wodę z Chełmca i prowadzący ją kanałem (zbudowanym w latach 1824-39), który kosztował 4.799 talarów. W mieście działały cztery zajazdy i 15 szynków. Dopiero w drugiej połowie Boguszów utracił prymat na rzecz Wałbrzycha, chociaż ciągle rozwijał się dość żywo. W 1859 roku uruchomiono tu szkołę górniczą, a 8 lat później przeprowadzono linię kolejową z Jeleniej Góry do Wałbrzycha. Dotarcie kolei i budowa dużej stacji, umożliwiły wywóz węgla na dużą skalę. W 1867 roku podjęto także wydobycie barytu, które z czasem stało się ważniejsze od górnictwa węglowego. Żyłę barytu w Boguszowie uważano za najlepszą i najczystszą., a był on wówczas bardzo poszukiwanym surowcem dla przemysłu hutniczego i szklarskiego. W początku XX wieku wydobywano już 12 tys. ton barytu rocznie.
Wojny, wojny i po wojnach
Rozwijające się miasto o znacznym przyroście mieszkańców budowało kolejne osiedla i infrastrukturę, obejmującą także sąsiednie i peryferyjne miejscowości. Zaczęto wówczas scalać kopalnie. Część przyłączono do kopalni „Carl-Georg-Victor” (późniejsza „Barbara”) w Kuźnicach Świdnickich. W 1889 roku uruchomiono szkołę rzemieślniczą, a w 1892 powstały nowe budynki dla szkół podstawowych, katolickiej i ewangelickiej. W 1883 roku założono w Boguszowie lokalną organizację turystyczną, która zajmowała się m.in. zagospodarowaniem Chełmca i okolic. W mieście kwitło życie sportowe, powstawały nowe obiekty i urządzenia. Boguszów uchodził za atrakcyjne miejsce dla wczasowiczów, szczególnie amatorów sportów zimowych. Istniały tu m.in. tor saneczkowy z góry Mniszek, lodowisko, skocznia narciarska, liczne hotele i gospody. W początku XX wieku na Kopisku wniesiono okazałą kamienną wieżę widokową im kanclerza Otto von Bismarcka. Stała się ona atrakcją miasta i doskonałym punktem widokowym. Doprowadzono do niej specjalną drogę, a na szczyt zbudowano kamienne schody. W latach 1914-19 mimo szalejącej w Europie wojny światowej zelektryfikowano linie kolejowe, choć globalny konflikt przyczynił się do spowolnienia rozwoju miasta. Pod koniec lat 20. dotknął je poważny kryzys, zatrzymywano prace kopalń, a 1928 odbyły się likwidacje, za wyjątkiem kopalni barytu.
Podczas II wojny światowej w mieście działy trzy obozy pracy. W pierwszym od 1942 roku przebywali jeńcy francuscy, w drugim od 1943 Polacy, a w trzecim Ukraińcy. Więźniowie pracowali głównie w kopalniach i w kamieniołomach. Z tym okresem wiążą się też nieudokumentowane opowieści, jakoby w sztolniach szczególnie pod Kopiskiem, Niemcy mieli ukryć skarby i dzieła sztuki. Miasto bez walk i strat zostało zajęte 9 maja 1945 roku przez oddział 31 Armii Czerwonej.
W latach PRL
Miasto nie było zniszczone i już w 1945 roku większość kopalni i zakładów wznowiła pracę. Obok kopalni węgla największe znaczenie miało nadal wydobycie barytu. W szczytowym okresie sięgało ono 40 tys. ton rocznie, a tylko do zakładów w Żarowie wysyłano 6 tys. ton. W 1945 roku wojska radzieckie zdemontowały i wywiozły do Rosji urządzenia trakcji elektrycznej na liniach kolejowych. W Boguszowie i w Gorcach powstały w latach 50. nowe osiedla dla górników, funkcjonowały zakłady, domy kultury, kluby i przychodnie. Boguszów nadal się rozwijał. Funkcjonował tu największy w okolicach Wałbrzycha browar, tutejsze zakłady odzieżowe specjalizowały się w szyciu płaszczy, działały kamieniołom i stolarnia. W 1947 roku wysadzono w powietrze pomnik na Kopisku.
W związku z rosnącym wydobyciem węgla, duże znaczenie miał transport kolejowy. Boguszów rozwijał się w ścisłej symbiozie z Wałbrzychem, a w jego obręb włączono nawet część osiedli wcześniej należących do Sobięcina. Zasadnicza zmiana zaszła jednak w roku 1973, kiedy to w wyniku kolejnej reformy administracyjnej Boguszów połączono z Gorcami, nadając miastu dwuczłonową nazwę. Przyłączono wówczas także Kuźnice Świdnickie i Stary Lesieniec i w ten sposób powstał organizm miejski, należący do większych w regionie wałbrzyskim. Miasto rozwijało wówczas wiele inicjatyw społecznych. Powstały m.in. izba regionalna, działał dom kultury, dwa kina, klub technika, 4 szkoły podstawowe. Funkcjonował szereg zakładów przemysłowych. Poza kopalnią istniał zakład odzieżowy BZPO „Rafio”, który w szczytowym okresie produkował 22 mln sztuk odzieży. Po rozpoznaniu nowych żył znacznie rozbudowano też kopalnię barytu. W latach 90. poprzedniego stulecia zaczął się regres miasta., ponieważ właśnie w Boguszowie najwcześniej zaczęto zamykać i likwidować kopalnie węgla. Tutejsze zakłady wydobywcze ogarnęła fala strajków okupacyjnych. W kwietniu 1998 roku ostatecznie zlikwidowano kopalnię barytu w skutek zalania. Zamknięto też historyczny browar, który słynął z piwa „Górski Zdrój”. Spowodowało to bardzo wysokie bezrobocie, a w mieście pozostały tylko niewielkie zakłady, przeważnie rzemieślnicze, handel i usługi. Po likwidacji kopalń nasiliły się szkody górnicze, w wyniku których musiano rozebrać niektóre budynki. Dziś miasto charakteryzuje się ujemnym saldem imigracyjnym. Dopiero niedawno sytuacja trochę się poprawiła, a miasto zaczęło przeprowadzać remonty, widoczne chociażby w rynku. Dziś miejscowość ma ambicje stać się na nowo ośrodkiem turystycznym. W 2010 roku po wielu latach przerwy ruszył w końcu wyciąg narciarski na Dzikowcu.
Artykuł ukazał się drukiem w Tygodniku „Nowe Wiadomości Wałbrzyskie”.
